Wat maakt dat iemand criminele feiten pleegt? Een slechte thuissituatie, armoede en foute vrienden zijn veelgehoorde verklaringen. Maar hoe zit het met de hersenen? Functioneren bepaalde hersengebieden anders bij mensen die een delict hebben gepleegd? We vroegen het aan psycholoog Frank Jonker.
Frank Jonker is gespecialiseerd in klinische neuropsychologie. Deze tak van de psychologie bestudeert het verband tussen hersendisfuncties en psychische stoornissen. Met andere woorden: hoe kunnen aangeboren of opgelopen hersenafwijkingen ons gedrag en emoties beïnvloeden?
Jonker leidt de afdeling neuropsychiatrie van Altrecht, een instelling voor geestelijke gezondheidszorg. Daar komt hij in contact met mensen die door hersenletsel gedragsveranderingen hebben ondergaan: “Een klap op je hoofd, een hersenbloeding of tumor kan je gedrag veranderen. Zo zag ik in 2010 iemand die na tumorverwijdering epilepsie ontwikkelde en heel erg antisociaal en crimineel gedrag vertoonde.”
Uit deze hersenletsels blijkt dat specifieke mentale functies zoals ruimtelijk inzicht, angst of taal zich op specifieke plaatsen in ons brein bevinden. Hersenschade zal dus bepaalde mentale functies beperken, terwijl andere gespaard blijven. Dat werd voor het eerst aangetoond in 1848, na het beroemde ongeval van Phineas Gage.
Phineas Gage was een Amerikaanse spoorwegwerker die op 13 september 1848 een ijzeren staaf dwars door zijn hoofd kreeg. Gage overleefde het incident wonderwel. Hij herstelde fysiek na enkele maanden, maar zijn vrienden merkten op dat hij qua persoonlijkheid niet meer dezelfde was. Hij was plots grillig, oneerbiedig naar anderen toe en hij vloekte regelmatig, wat hij voor zijn ongeval zelden deed. De staaf had zijn linker prefrontale cortex doorboord; het voorste gedeelte van zijn linkerhersenhelft. Daardoor vertoonde hij sociaal onaangepast gedrag. Het voorval leverde voor het eerst bewijs dat een afwijking in de hersenen iemands persoonlijkheid kon veranderen.
130 jaar later, in de jaren 90 van de vorige eeuw, stelde de Amerikaanse psycholoog Adrian Raine zichzelf de vraag of dit ook gold voor crimineel gedrag. In zijn bekende studie uit 1997 vergeleek hij de hersenen van moordenaars met die van mensen die geen moorden hadden gepleegd. Hij maakte afbeeldingen van de hersenen met PET-scans en concludeerde dat er wel degelijk verschillen waren. Opvallend was dat net zoals bij Phineas Gage de prefrontale cortex een rol speelde. Daarnaast was er ook verminderde activiteit in andere hersengebieden, waaronder de amygdala.
“De amygdala staat in voor onze verstar-, vlucht- en vechtreactie als we denken dat we in gevaar zijn”, legt Jonker uit. “Ze speelt ook een belangrijke rol bij angst en agressie en is volgens onderzoek van Raine gemiddeld tien procent kleiner bij mensen die een delict hebben gepleegd.”
“Onze prefrontale cortex regelt zaken als emotieregulatie, emotieherkenning, empathie en risico-inschatting. Dat zijn allemaal zaken die ons tot een sociaal dier maken. Als dit hersengebied niet volgroeid is, dan heb je moeite om je in te leven in een ander en om de gevolgen van je eigen daden in te schatten. Je bent dan vaak impulsief en vindt het moeilijk om je gedrag in sociale situaties aan te passen. Al deze eigenschappen verhogen de kans op crimineel gedrag.”
“De prefrontale cortex en amygdala zijn twee aparte hersenstructuren, maar werken eigenlijk heel nauw samen in een hersencircuit”, zo zegt Jonker. “De amygdala reageert op sociale situaties met een lichamelijke reactie. Zo ervaar je bijvoorbeeld stress of spanning tijdens een onaangenaam moment. De amygdala stuurt deze informatie door naar de prefrontale cortex. In dat hersengebied zit een database met informatie over hoe je bent omgegaan met eerdere, vergelijkbare sociale situaties. Op basis daarvan zal de prefrontale cortex een inschatting maken over hoe de huidige situatie zal verlopen als je bepaald gedrag stelt.”
Dat is hoe het brein normaal werkt, maar dat is niet het geval bij iemand die verminderde activiteit in deze twee hersensstructuren heeft. Stel je voor dat je graag een sigaret wil roken. Je vraagt het aan een persoon op straat, maar die trekt een bedenkelijk gezicht. Daaruit zal je afleiden dat hij je geen sigaret wil geven. Maar dat is niet zo bij iemand met verminderde activiteit in de amygdala en prefrontale cortex. Zo’n persoon heeft beperkingen in emotieherkenning en zal het bedenkelijke gezicht niet opmerken. Ook kan hij moeilijk inschatten wat de andere persoon denkt, hoe de situatie verder zal verlopen en wat de gevolgen van zijn daden zullen zijn. Waarschijnlijk zal hij de vraag dus gewoon opnieuw stellen en misschien wel agressief reageren als de andere persoon hem geen sigaret geeft.”
Waarom hebben sommige mensen afwijkende breinen en anderen niet? Daar zijn verschillende oorzaken voor. Zo kunnen mensen net als Phineas Gage plotseling hersenschade oplopen door een ongeluk, slag op het hoofd, hersenbloeding of tumor. Ook kan het zijn dat hersenen niet volwaardig uitgroeien door omstandigheden zoals mishandeling en seksueel misbruik tijdens de jeugd, slechte voeding, alcohol- en drugsmisbruik en een slechte thuissituatie. Ook laaggeschooldheid en een lage sociaaleconomische status zijn voorspellers van een slechte amygdala-ontwikkeling.
LEES OOK. Nature vs nurture: is een misdadiger zo geboren? Of ligt het aan de omgeving?
Naast deze omgevingsfactoren, worden sommige mensen ook gewoon geboren met afwijkende breinen volgens Jonker. “Dat is bijvoorbeeld het geval bij psychopathie. De afwijkingen zijn dan genetisch bepaald en kan je moeilijk veranderen. Zelfs niet als die mensen opgroeien in een liefdevol gezin in een rijke buurt met veel kansen, en een goede opleiding krijgen. Dat hoeft daarom niet te betekenen dat ze per se crimineel worden. Sommigen worden zelfs succesvolle CEO’s dankzij hun koude persoonlijkheid. Maar het verhoogt de kans wel.”
Hersenscans kunnen geen crimineel identificeren
In de klinische neuropsychologie is het belangrijk om te onthouden dat niet alle mensen met een afwijking in de prefrontale cortex en amygdala ook misdadigers worden. “Hersenscans kunnen geen crimineel identificeren”, zoals Jonker zegt. Mensen die delicten plegen hebben wel degelijk vaak andere breinen, maar dit is slechts een risicofactor voor crimineel gedrag. Het is geen bewijs dat iemand een crimineel is.
Daarnaast gaat het ook steeds over gemiddeldes over groepen mensen heen. Niet elke misdadiger heeft dus een hersenafwijking. Het is ook praktisch onmogelijk om met het blote ogen op basis van een hersenscan te bepalen of iemands amygdala een paar procent kleiner is dan gemiddeld. Het blijft dus moeilijk om in te schatten wie crimineel wordt, ook al verhogen afwijkende breinen en slechte levensomstandigheden de kans wel aanzienlijk.
Jonker gelooft dat klinische neuropsychologie in de toekomst alleen maar aan belang zal toenemen. Zo zal er gediscussieerd moeten worden over hoeveel verantwoordelijkheid iemand draagt als hij een afwijkend brein heeft. Jonker denkt ook dat de wetenschap tot nieuwe behandelingen kan leiden, ook al moeten we daar volgens hem ook mee oppassen.
“Stel dat je een crimineel hebt die niet empathisch is, dan kunnen we misschien over 50 jaar elektrodes in zijn brein plaatsen om zijn empathie in te schakelen. Dat doen we nu al met parkinsonpatiënten om trillen tegen te gaan. Maar wie gaat dan bepalen wie crimineel is en wie die behandeling moet ondergaan? Die behandeling is een spannend vooruitzicht, maar het levert ook een ingewikkelde discussie op.”
2022 © – The Crime Files – All rights reserved