Psychopaten kennen we allemaal als de koude, manipulatieve en hyperintelligente misdadigers uit de films. Maar klopt dit beeld ook met de werkelijkheid? We vroegen het aan klinisch psychologe en psychopathie-experte Yolande Kat.
Als we aan psychopaten denken, denken we vaak aan seriemoordenaars zoals Ted Bundy of de fictieve Hannibal Lecter. Hoewel deze figuren inderdaad hoog scoren op psychopathische kenmerken, is het volgens Kat een misvatting om te denken dat alle psychopaten ijskoude criminelen zijn: “Mensen die hoog scoren op psychopathie vormen een heel heterogene groep met heel uiteenlopende kenmerken. Je kan dus niet zomaar veronderstellen dat ze allemaal crimineel, wreed of manipulatief zijn.”
LEES OOK. Vijf waargebeurde misdaadfilms die elke true crime lover moet zien
In de films zie je vooral de prototypische psychopaat: crimineel, charmant, manipulatief en zonder schuldgevoelens
Psychopathie is een persoonlijkheidsstoornis. Het gaat dus over mensen die hoog scoren op bepaalde persoonskenmerken. Om die kenmerken te meten, gebruiken criminologen en psychiaters vragenlijsten. Hoe hoger de scores, hoe meer psychopathische kenmerken iemand heeft. De bekendste vragenlijst is de Psychopathy Checklist—revised of PCL-R, bedacht door de Canadese psycholoog Robert D. Hare.
De PCL-R meet 20 persoonskenmerken die gegroepeerd zijn in vier aspecten. Het interpersoonlijke aspect gaat over hoe een persoon zich verhoudt tot anderen. Voorbeelden zijn: oppervlakkige charme, manipulatie en pathologisch liegen. Het affectieve aspect gaat over de eigen gevoelens, zoals het gebrek aan empathie, schuldgevoelens en spijt. Het gedragsmatige aspect meet gedragskenmerken zoals impulsiviteit, onverantwoordelijkheid en behoefte aan spanning. En ten slotte is er ook het antisociale aspect, wat peilt naar zaken zoals gebrekkige gedragscontrole, jeugdcriminaliteit en criminele veelzijdigheid.
“De PCL-R is de meest gebruikte test om psychopathie te meten, maar dat wil daarom niet zeggen dat experten het volledig eens zijn over wat deze persoonlijkheidsstoornis precies inhoudt’, verklaart Kat. “Zo was er lange tijd een discussie over het antisociale aspect. Sommige onderzoekers vonden dat een criminele levensstijl geen kernaspect van psychopathie is, maar een gevolg van de andere drie aspecten. Het is moeilijk om te besluiten wie hierover gelijk heeft. Toch kan je wel zeggen dat Hare gewonnen heeft; zijn visie is prominent aanwezig in de wetenschappelijke literatuur en de PCL-R blijft de meest populaire test.”
Experten zijn het erover eens dat er verschillende soorten psychopaten bestaan. Maar net zoals bij de definitie, is ook hier weinig eensgezindheid over.
“Tegenwoordig zeggen veel onderzoekers dat je naar de vier aspecten van de PCL-R moet kijken. Iemand die hoog scoort op alle aspecten noemen we een prototypische psychopaat. Een Belgisch voorbeeld daarvan is Marc Dutroux. Iemand die vooral hoog scoort op het gedragsmatige en antisociale aspect noemen we een sociopaat. Dit type komt veel voor in de criminele wereld. Daarnaast hebben we ook het omgekeerde: iemand die vooral hoog scoort op het interpersoonlijke en affectieve aspect. Zij hebben een oppervlakkig gevoelsleven en komen vaak charmant over, maar vertonen geen crimineel gedrag. Ten slotte zijn er ook mensen niet duidelijk in een van deze categorieën vallen.”
“In de media en films zie je vooral de prototypische psychopaat: crimineel, charmant, manipulatief, en weinig empathisch. Meestal zijn ze ook nog eens bovengemiddeld intelligent. Zo’n psychopaten bestaan zeker, maar vormen een minderheid. Het is perfect mogelijk dat iemand een gebrek aan empathie, spijt en schuldgevoelens heeft, maar geen crimineel gedrag vertoont. Ook is het mogelijk dat iemand wel crimineel gedrag vertoont en toch empathie heeft.”
Het ontstaan van psychopathie is nog niet helemaal uitgeklaard, maar wetenschappers vermoeden dat zowel biologische factoren als omgevingsinvloeden een rol spelen. Mogelijk spelen nature en nurture zelfs een rol in wat voor soort psychopaat je bent.
“Een veelvoorkomende opdeling is tussen primaire en secundaire psychopathie. Experten gaan ervan uit dat primaire psychopathie eerder genetisch bepaald is en zorgt voor een affectief tekort zoals weinig angst, emoties en empathie. Bij secundaire psychopathie zijn het eerder de levensomstandigheden die ervoor zorgen dat iemand psychopathische eigenschappen ontwikkelt. Deze mensen stompen zichzelf emotioneel af omdat ze veel narigheid hebben meegemaakt. Zij scoren normaal tot hoog op angst en depressie, terwijl bij een primaire psychopaat het gevoelsleven eerder afwezig is.”
LEES OOK. Nature vs nurture: is een misdadiger zo geboren? Of ligt het aan de omgeving?
Uit onderzoek blijkt dat veel psychopaten een kleinere prefrontale cortex en amygdala hebben en dat de opvoedingsstijl van de ouders een rol speelt.
Psychopaten begeleiden vraagt wat meer van een therapeut
Een feitje dat veel mensen denken te weten over psychopaten, is dat je ze niet kan genezen. Therapie werkt niet op hen, want ze gebruiken wat ze hieruit leren enkel om andere mensen beter te kunnen manipuleren. Maar dat feitje klopt niet volgens Kat.
“In de jaren 90 was er een Canadese studie waaruit bleek dat psychopaten alleen maar gevaarlijker werden als je ze probeerde te behandelen. Experten verwezen regelmatig naar deze studie, maar later bleek dat er toch veel op het onderzoek aan te merken was. De therapie was niet goed, patiënten behandelden elkaar in plaats van een gespecialiseerde therapeut, en patiënten schreven elkaar zelfs medicatie voor. Het was niet zo verbazingwekkend dat patiënten niet beter werden in deze ongestructureerde therapeutische gemeenschap.”
Kat denkt dat het wel mogelijk is om psychopaten met therapie te behandelen, ook al is dit waarschijnlijk lastiger dan bij andere patiënten. “Je moet bij deze mensen focussen op de gedragskenmerken waar zij hoog op scoren. Zo kan je bijvoorbeeld werken aan impulscontrole, agressieregulatie, leren plannen op lange termijn en prosociaal gedrag. Hen begeleiden is vaak moeilijker dan andere patiënten, omdat er vaker mensen bijzijn die manipuleren, liegen of heftig reageren. Het vraagt dus wat meer van de therapeut, maar als je je focust op hun specifieke problemen, kan dat zeker positieve resultaten opleveren.”
2022 © – The Crime Files – All rights reserved