interview
Werken met criminelen: een interview met gevangenispsychologe Caroline Bruynseels
- Door Fee Dubois
- Door Carolien Bruynseels
Gevangenen over hun mentale gezondheid laten praten lijkt een enorm moeilijke taak. Maar is dat ook werkelijk zo? Psychologe Caroline Bruynseels werkt al jarenlang in de gevangenis. Zij vertelt ons hoe het is om dagelijks te werken met criminelen, en geeft een inkijk op haar job binnen de gevangenismuren.
“Ik combineer verschillende freelancejobs. Als psychologe werkte ik al in tal van boeiende settings: in de gevangenis, maar ook achter de schermen van tv-programma’s. Ook het werk dat ik in de gevangenis deed als psychologe was altijd heel apart. De meeste psychologen werken in de gevangenis voor de PSD, de Psycho-sociale-dienst. Dat is een officiële dienst die ook een adviserende functie heeft naar de rechtbank toe. Wat ik doe in de gevangenis is minder formeel en heeft net wat meer creatieve vrijheid. Ik ben geen klassieke gevangenispsycholoog, maar de contacten en gesprekken met gedetineerden zijn door de laagdrempeligheid van het project dat ik doe zeker zo waardevol.”
Wat houdt dat project juist in?
“Wij begeleiden JailTV. Dat is TV voor gedetineerden, door gedetineerden. Gedetineerden vormen samen met studenten Journalistiek een redactieteam in de gevangenis. Ze filmen, interviewen en monteren. Maar bovenal versterken ze zichzelf op een positieve manier door samen te werken, met verschillende meningen om te gaan, door naar deadlines toe te werken, en om te gaan met media en met elkaar in een aparte context.
Samen maken ze Man-Bijt-Hond achtige reportages, met thema’s die relevant zijn voor de doelgroep. Het resultaat wordt enkel binnen de gevangenismuren uitgezonden. Inhoud laten maken die door alle gevangenen kan bekeken worden kan natuurlijk niet zonder de juiste begeleiding en bijsturing, daarvoor ben ik er. Als ik in de gevangenis aanwezig ben, horen gesprekken met deze gedetineerden sowieso tot de daginvulling. Hen helpen omgaan met kleine en grote frustraties en zorg dragen voor de groepsdynamiek, zodat kleine conflicten constructief opgelost kunnen worden.”
Hoe lang doet u dit werk al?
“Ik werk ondertussen al meer dan 13 jaar voor de Vlaamse gevangenissen. Ik ben er gestart als educatief medewerker van De Rode Antraciet vzw, en gaf cursussen in alle gevangenissen in Vlaanderen over omgaan met moeilijke situaties, met agressie en het versterken van empathie en inzicht naar de slachtoffers toe. JailTV in Leuven Centraal begeleid ik ondertussen 11 jaar. Dus ik heb al heel wat jaren op mijn teller binnen de gevangenismuren.”
Waarom heb je gekozen voor dit vak?
Het mooie aan werken met gedetineerden is dat ze vaak het hart op de tong hebben
“Ik koos voor Psychologie omdat ik geboeid ben door wat mensen drijft en motiveert. Waarom mensen bepaalde dingen voelen, denken en doen. Ook is het een vak waarin je mensenkennis steeds aangescherpt wordt, wat ook extreem interessant is. Daarnaast ben ik sowieso aangetrokken door contexten die apart zijn, waar veel te ontdekken en te leren valt. De gevangenis is een omgeving die hier zeker aan voldoet.”
Je zegt dat er veel te leren valt. Kan je hiervan een voorbeeld geven?
“Het mooie aan werken met gedetineerden is dat ze vaak het hart op de tong hebben. Waar jij en ik geleerd hebben om wat we denken niet altijd uit te spreken omdat dat niet altijd sociaal aanvaard is, zie je dat fenomeen minder in de gevangenis. Dat creëert soms moeilijkheden. Maar anderzijds is het ook prachtig als mensen heel open en eerlijk kunnen spreken vanuit hun aanvoelen. Dat maakt het zeker interessant om daar te werken. Het is alsof mensen die bijna alles verloren hebben, ook hun censuur wat laten vallen. Ze tonen zich vaak hoe ze echt zijn zonder al te veel zever, zonder masker.”
Is het moeilijk om gevangenen zich te laten openstellen?
“Net zoals in de buitenwereld, verschilt dat van mens tot mens. Je functie speelt hier een belangrijke rol in. Psychologen die ook een adviserende rol naar de rechtbank hebben, botsen misschien wel af en toe op wat weerstand of angst bij een gedetineerde om alle kaarten op tafel te leggen. Psychologen die enkel aan hulpverlening doen, zullen iets makkelijker toegang vinden. Naar mijn ervaring stellen gedetineerden zich redelijk makkelijk open. Maar dat wil niet zeggen dat de problemen waarmee ze kampen makkelijk op te lossen zijn.”
Dus de meeste gevangenen staan open voor therapie?
“Een groot deel van de gevangenen zijn inderdaad niet kritisch tegenover therapie. Je hebt natuurlijk altijd gevangenen die er nog steeds van overtuigd zijn dat zij geen problemen hebben, terwijl het juist heel nuttig voor hen zou zijn als ze wat zelfbewust en kritisch naar zichzelf zouden kijken.”
Ik heb gedetineerden vaak horen zeggen ‘Als ik vroeger iemand in mijn omgeving had gehad die ik vertrouwde en waar ik goed mee kon praten, had ik misschien niet deze foute beslissingen genomen’
Denk je dat gevangenen vaak in de gevangenis belanden net omdat ze niet meer bezig zijn met hun mentale gezondheid?
“Sowieso zijn er in de gevangenis, net zoals erbuiten, mensen met persoonlijkheidsproblemen. Die los je niet zomaar op. Wat wel opvalt, is dat mensen die in de gevangenis belanden misschien vaker hun toevlucht zochten tot alcohol of drugs, als vlucht uit hun problemen. Dit in plaats van op zoek te gaan naar psychologische begeleiding. En alcohol of drugs nemen je problemen uiteraard niet weg. Die komen gewoon terug als de kater is weggetrokken. Dat maakt het probleem vaak nog erger, waardoor je in een soort sneeuwbaleffect terechtkomt. Ik heb gedetineerden vaak horen zeggen ‘Als ik vroeger iemand in mijn omgeving had gehad die ik vertrouwde en waar ik goed mee kon praten, had ik misschien niet deze foute beslissingen genomen’.”
Wat is het ergste dat je ooit al hebt meegemaakt?
“Wat ik zelf steeds heel moeilijk vind, is hoe de familie van de gedetineerde mee afziet van deze tijd in de gevangenis. Gedetineerden weten vaak niet wanneer ze zullen vrijkomen, waardoor de familie ook geen toekomstperspectief heeft. Als de enige kostwinner van het gezin in de gevangenis belandt, lijdt het hele gezin daaronder.
Het is ook zwaar wanneer je hoort dat familieleden ernstig ziek zijn of op sterven liggen. Dan vind ik het wel moeilijk voor de familie dat ze de persoon die opgesloten zit moeten missen in deze zware tijd. Een kritisch persoon zou hier snel op reageren en zeggen: ‘De gedetineerde heeft ‘zelf gekozen’ om de wet te overtreden. Hij of zij moet er dus maar voor boeten’. Ten eerste is het vaak niet zo zwart-wit. En ten tweede heeft de familie hier waarschijnlijk niet voor gekozen. Zij zijn vaak mee slachtoffer van de hele situatie.”
Heb jij het gevoel dat gevangenen beter uit de gevangenis komen dan ze erin komen?
“Jammer genoeg komen gevangenen niet beter uit de gevangenis. Het ideaalbeeld dat een gevangenis mensen zou rehabiliteren is nog veraf. Een gevangenis is er vooral omdat er gerechtigheid moet zijn naar het slachtoffer toe en om mensen die een gevaar betekenen voor anderen tijdelijk uit de maatschappij te verwijderen. In de gevangenis worden alle mensen met problemen samengezet. Het zal niet de eerste keer zijn dat iemand er met meer manipulatieve skills en illegale ideeën buitenwandelt dan hoe hij of zij er is binnengekomen. De hulp-en dienstverlening doet enorm haar best om mensen in de gevangenis een zo normaal mogelijk leven te bieden., Hierdoor vervreemden ze niet helemaal van de maatschappij buiten en blijven ze constructieve doelen nastreven. Maar wat zij kunnen betekenen, blijft beperkter dan idealiter het geval zou zijn. Door een beperkt aantal middelen en mensen.”
Speelt therapie een belangrijke rol in dat proces?
“Uiteraard speelt therapie speelt een cruciale rol in het idee dat mensen op een goede manier de gevangenis verlaten. Maar ook daar zijn er te weinig middelen en te weinig mensen. Elke leek wil liever dat de muren hoog zijn en de sloten stevig dan dat er binnen de muren voldoende therapie wordt voorzien. Weinigen beseffen wel degelijk dat iedereen die de gevangenis binnenkomt, deze waarschijnlijk ook op een bepaald moment terug verlaat. En daar moeten we op inzetten.”
Waarop bereid je gevangenen voor die bijna terug vrijkomen?
“JailTv maakt heel wat reportages om mensen voor te bereiden op hun vrijlating. Hoe afkicken van drugs? Hoe omgaan met stress? Hoe werkt een smartphone? Hoe en waar kan ik de bus nemen naar belangrijke diensten na vrijlating? Dat is één aspect van het project. Anderzijds proberen we mensen kritisch naar zichzelf te doen kijken, en voeren we gesprekken waarin we hen zelfbewust proberen te maken van de persoonlijke valkuilen waar zij in de toekomst voorzichtig mee moeten zijn.”
Is het moeilijk om met gevangenen te werken? Bekijk je ze anders dan mensen die niet opgesloten zitten?
Mensen zijn niet per definitie ‘goed’ of ‘slecht’. De achtergrond waarin je bent opgegroeid bepaalt voor een groot stuk je kansen om in de gevangenis terecht te komen.
“Wat werken met gedetineerden soms moeilijker maakt, is dat je nooit weet of iemand volledig eerlijk tegen je is. Sommigen zijn in de gevangenis beland omdat ze de neiging hebben de waarheid te verdraaien. Anderen komen pas in de gevangenis terecht in een soort survivaltoestand waarin ze niemand vertrouwen en dus ook niet eerlijk durven te zijn. Dat vraagt van een psycholoog wel wat doorzettingsvermogen, een no-nonsenseaanpak en stevig in je te schoenen staan. Eens ze je vertrouwen en open durven zijn, levert dat enorm waardevolle gesprekken op.”
LEES OOK. Nature vs nurture: is een misdadiger zo geboren? Of ligt het aan de omgeving?
Hebben deze gesprekken jouw beeld tegenover criminelen veranderd?
“Ik ben nooit echt een zwart-witdenker geweest. Mijn beeld naar gedetineerden is dus nooit ongenuanceerd geweest. Wel zetten zulke verhalen je meer aan het denken over het feit dat als je in een goede omgeving opgroeit, in een warm gezin en alle kansen krijgt, je toch verdomme dankbaar mag zijn. Mensen zijn niet per definitie ‘goed’ of ‘slecht’. De achtergrond waarin je bent opgegroeid bepaalt voor een groot stuk je kansen om in de gevangenis terecht te komen.”
Is er nog werk aan ons gevangenissysteem?
“Absoluut. Wat mij betreft wel. Misschien is het doordat ik zelf psycholoog ben, misschien is het doordat ik zo veel hulpkreten om me heen hoor in de gevangenis. Maar er is absoluut nog veel werk binnen de gevangenismuren, ook op psychologisch vlak.”
LEES OOK. Noorwegen vs De Verenigde Staten: twee gevangenissystemen onder de loep
Waar moet volgens jou dan vooral aan gewerkt worden?
“Er is veel te weinig therapeutische begeleiding. Er zijn psychologen die in deze context het beste van zichzelf geven. Maar aangezien ze met te weinig zijn omdat er niet genoeg middelen voor zijn, is het soms slechts een druppel op een hete plaat. Er zijn vaak lange wachtlijsten en te veel mensen die hulp nodig hebben.”
Wat is het moeilijkste aan je job?
“Zien dat er zo veel werk te doen is voor psychologen, maar dat er veel te weinig psychologen kunnen werken in deze context. Elke gedetineerde is natuurlijk vrij om een therapeut van buitenaf te laten binnenkomen en deze te betalen, maar die drempel is vaak hoog. Het zou beter zijn als er binnen de muren een team psychologen was dat tijd genoeg had om alle gedetineerden uitgebreid te zien en te helpen.”
2022 © – The Crime Files – All rights reserved
